Görünmez Tehlike: Kostik Soda Hem Hayatı Kolaylaştırıyor Hem de Ciddi Riskler Taşıyor

Temizlik ürünlerinden sabuna, kâğıttan plastik üretimine kadar sayısız alanda kullanılan sodyum hidroksit (NaOH), yani halk arasındaki adıyla kostik soda, modern yaşamın vazgeçilmez kimyasallarından biri. Ancak bilim insanları, bu maddenin kontrolsüz kullanımı halinde ciddi sağlık ve çevre riskleri oluşturabileceği konusunda uyarıyor.

Sodyum hidroksit, güçlü bir baz olarak bilinir ve kimyasal formülü NaOH’dir. Oda sıcaklığında beyaz, nem çekici (higroskopik) bir katı hâlindedir ve suda çözündüğünde yüksek miktarda ısı açığa çıkar. Bu özelliği, onu hem endüstride hem laboratuvarlarda çok yararlı kılar; ancak aynı zamanda insan dokuları üzerinde şiddetli aşındırıcı (korozif) etkiler oluşturur.

Kimya tarihine göre, sodyum hidroksit ilk kez 18. yüzyılda Fransız kimyager Nicolas Leblanc tarafından büyük ölçekli olarak üretilmiştir. Günümüzde ise neredeyse tamamı klor-alkali elektroliz yöntemi ile sodyum klorür (NaCl) çözeltisinden elde edilmektedir. Bu yöntem sonucunda aynı anda klor gazı (Cl₂), hidrojen gazı (H₂) ve sodyum hidroksit (NaOH) üretilir.

Bugün dünya genelinde yılda yaklaşık 80 milyon ton sodyum hidroksit üretiliyor. Bu üretimin önemli bir bölümü sabun, deterjan, kâğıt, tekstil, plastik ve alüminyum endüstrisinde kullanılıyor. Kimya endüstrisinin temel taşlarından biri olarak kabul edilen NaOH, birçok kimyasal reaksiyonun pH’ını ayarlamak, asitleri nötralize etmek ve yağların parçalanmasını sağlamak için kullanılıyor.

Evlerde ise sodyum hidroksit en çok lavabo açıcı veya yağ çözücü ürünlerde karşımıza çıkıyor. Bu ürünler, tıkanıklıklara neden olan organik maddeleri çözerek suyun serbestçe akmasını sağlar. Ancak uzmanlar, bu ürünlerin yanlış kullanımı halinde ciddi yanıklara ve zehirlenmelere yol açabileceğini belirtiyor. T.C. Sağlık Bakanlığı’nın 2022 tarihli “Kostik Maddeler Hakkında Uyarı Raporu”na göre, Türkiye’de her yıl yüzlerce kişi ev tipi temizlik ürünleri nedeniyle kimyasal yanıklarla hastanelere başvuruyor. Raporda, özellikle lavabo açıcıların asit veya çamaşır suyu ile karıştırılmasının tehlikeli kimyasal tepkimelere yol açtığı vurgulanıyor.

Ankara Üniversitesi Kimya Bölümü’nden öğretim üyesi Prof. Dr. Levent Karahan, sodyum hidroksitin yanlış kullanımının sonuçlarını şöyle açıklıyor:

“Kostik soda, temas ettiği canlı dokuları saniyeler içinde yakabilir. Cilde, göze veya solunum yollarına zarar vermesi çok kolaydır. Ayrıca asitlerle tepkimeye girdiğinde ciddi ısı açığa çıkar ve buharlar zehirli olabilir. Bu nedenle ev tipi ürünlerde dahi dikkatli olunmalıdır.”

Gıda sektöründe de sodyum hidroksit, belirli sınırlar içinde güvenli bir şekilde kullanılır. Avrupa Gıda Güvenliği Kurumu (EFSA) tarafından E524 kodlu katkı maddesi olarak tanımlanan NaOH, bazı gıdalarda pH düzenleyici ve kabuk yumuşatıcı olarak kullanılır. Örneğin zeytin işleme sürecinde “kostikleme” aşaması, zeytinin acılığını gidermek için NaOH ile yapılan kontrollü bir işlemdir. Ancak bu işlemden sonra zeytinler defalarca yıkanarak tüm baz kalıntılarından arındırılır.

Endüstrideki kullanımı ise çok daha geniştir. Kâğıt sanayiinde odun hamurundaki lignin maddesini çözmek için kullanılır. Petrol rafinerilerinde asidik atıkların nötralizasyonunda görev alır. Alüminyum üretiminde, boksit cevherinden alüminyum oksit elde edilmesinde önemli bir rol oynar. Ayrıca su arıtma tesislerinde pH düzenleyici olarak kullanılır.

Bütün bu avantajlarının yanında, sodyum hidroksit çevre için de dikkatli yönetilmesi gereken bir maddedir. Suya veya toprağa karıştığında ortamın pH’ını yükselterek aşırı bazik hale getirir; bu durum sucul canlıların ölümüne neden olabilir. Ancak uygun şekilde nötralize edildiğinde doğada karbon dioksitle reaksiyona girerek sodyum karbonata (Na₂CO₃) dönüşür ve etkisizleşir.

European Chemicals Agency (ECHA)’nın 2024 yılında yayımladığı güvenlik kılavuzunda, sodyum hidroksitin depolanması ve taşınması sırasında nemden uzak tutulması gerektiği, çünkü havadaki su buharıyla tepkimeye girerek aşındırıcı çözeltiler oluşturabileceği belirtilmiştir.

Sodyum hidroksitin bu kadar yaygın kullanılmasının nedeni, çok etkili bir baz olmasıdır. Ancak bu etkililik, aynı zamanda yüksek tehlike potansiyeli anlamına gelir. Bilim insanları, NaOH’nin ev tipi temizlik ürünlerinde kullanılmasının yasaklanmasının doğru olmayacağını, fakat kullanıcıların mutlaka koruyucu eldiven, gözlük ve maske kullanmaları gerektiğini vurguluyor.

Sonuç olarak, sodyum hidroksit, modern dünyanın görünmez işçisi gibidir. Temizlikte, üretimde ve kimya laboratuvarlarında hayatı kolaylaştırırken, aynı zamanda yanlış kullanıldığında ciddi sağlık tehditleri doğurur. Uzmanların mesajı nettir:
“Kostik soda dikkatle kullanılmalı; faydası kadar tehlikesi de büyüktür.”

Kaynaklar:
PubChem Database – Sodium Hydroxide (CID: 14798)
World Health Organization (WHO) – Chemical Safety Summary: Sodium Hydroxide, 2023
European Chemicals Agency (ECHA) – Sodium Hydroxide Safety Data Sheet, 2024
ScienceDirect – Industrial Applications and Hazards of Sodium Hydroxide, 2023
T.C. Sağlık Bakanlığı – Kostik Maddeler ve Evsel Kimyasallar Hakkında Uyarı Raporu, 2022
Ankara Üniversitesi – Temel Kimya ve Endüstriyel Bazlar Dersi Notları, 2023